Kościół z 1626 r. znajdujący się w Gaju, w gminie Mogilany, w powiecie krakowskim. Kościół powstał na miejscu starszej, drewnianej świątyni z XIII w. W ołtarzu głównym znajduje się, uchodzący za cudowny, obraz Matki Bożej Gajowskiej z drugiej połowy XV wieku. Obiekt, wraz ze spichlerzem plebańskim oraz parkiem, został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego.
Kościół w Gaju to niezwykłe miejsce: położony na południe od Krakowa, pomiędzy Łagiewnikami a Kalwarią Zebrzydowską, przy trasie Kraków – Zakopane, kryje w sobie tajemnicę objawienia się Matki Bożej w XIII wieku. Gaj należał wtedy do oo. Benedyktynów z pobliskiego Tyńca, którzy wystawili tu drewniany kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (później Narodzenia NMP). W 1277 r. umieścili w nim wizerunek Matki Boskiej na pamiątkę Jej cudownego objawienia się na dębie. Ówczesny drewniany kościół stał w dolince, na miejscu dzisiejszego stawu przy grocie.
Kościół murowany wybudowano w 1626 roku na stoku wzgórza powyżej starego kościółka. Z jego budową łączy się legenda. Pierwotnie kościół miał stanąć jeszcze wyżej, w Gaiku. Ale kiedy tylko zgromadzono tam potrzebne do prac materiały, jakaś nadzwyczajna siła przenosiła je na miejsce, gdzie kościół znajduje się obecnie. Sytuacja powtórzyła się kilka razy. Z czasem okazało się, że najprawdopodobniej to właśnie tu przed wiekami objawiła się Maryja. Wskazuje na to fakt, że źródełko z uzdrawiającą wodą znajduje się właśnie w podziemiach obecnego kościoła.
Niedługo po wybudowaniu murowanej świątyni ówczesny proboszcz, ks. Maciej Solecki, przeniósł cudowny obraz Matki Boskiej z drewnianego kościoła do nowego i umieścił go w wielkim ołtarzu. Nowy kościół został konsekrowany w 1636 r. przez bp. Tomasza Oborskiego. Sama budowla kościoła była skromna i prosta, wykonana z polnego kamienia, jednonawowa z węższym prezbiterium, o wymiarach 28x12 m.
W latach 1889-1901, za czasów probostwa ks. Wincentego Florczyka, wobec rosnącego kultu Maryi powiększono kościół. Podniesiono mury o 1 m, przedłużono kościół o 7 m, zbudowano nową zakrystię od strony północnej, a przede wszystkim wybudowano wysoką, pseudoromańską wieżę. Zbudowano też balkon (chór). W XX w. od południowej strony dobudowano prostokątną kruchtę, którą w 1956 r. zamieniono na kaplicę. Obecnie to właśnie w niej znajduje się zejście do krypty z cudownym źródełkiem.
Na tle modernistycznej polichromii z 1912 roku rysują się trzy barokowe ołtarze. Wielki ołtarz, pochodzący z roku 1712, wykonany jest z drewna, złocony i malowany: kręcone kolumny oplecione girlandą roślinną dźwigają szczyt z obrazem Matki Boskiej Anielskiej. Po bokach znajdują się dwie bramki do wejścia za ołtarz, nad nimi widnieją rzeźbione figury świętych apostołów Piotra i Pawła. Główną, środkową część ołtarza zajmuje cudowny obraz Matki Bożej Gajowskiej, pochodzący z roku ok. 1500. Urządzenie kościoła, a zwłaszcza wielki ołtarz wskazują na niezwykłość miejsca, które świadczy o wielkim kulcie okazywanym Najświętszej Maryi Pannie: po bokach wiszą wota, ofiarowane Maryi w podziękowaniu za otrzymane łaski – niestety większość z nich nie zachowała się do naszych czasów. Boczny ołtarz w nawie po lewej stronie, wykonany w 1718 r. przez Jana Komoniczka, poświęcony jest Matce Bożej Różańcowej, której obraz namalował w roku 1873 Walery Eliasz z Krakowa. Po bokach widnieją dwie kręcone kolumny, na nich spoczywają posągi aniołów, w nasadzie znajduje się obraz Zwiastowania, całość wieńczy posąg Michała Archanioła. Ołtarz boczny z prawej strony pod wezwaniem Serca Pana Jezusa jest skromniejszy, pochodzi też z początku XVIII wieku. Jednakże wydaje się być przerobiony i nie posiada tej wartości co poprzedni. Czwarty ołtarz, po lewej stronie nawy, pochodzi z roku 1899. Mieści w ramie wielki drewniany krucyfiks na tle panoramy Jerozolimy. W roku 1996 ołtarzowi przywrócono pierwotną kolorystykę (ciemna zieleń), pięknie harmonizującą z sąsiednim ołtarzem Matki Bożej Różańcowej. Wyzłocono znajdujące się na nim stare tabernakulum z roku 1880, „glorię” nad głową Chrystusa, koronę cierniową i przepaskę na biodrach.
Na szczególną uwagę zasługuje też barokowa ambona z postaciami czterech ewangelistów oraz piękna barokowa chrzcielnica z czarnego marmuru z pierwszej połowy XVIII wieku. W kaplicy bocznej umieszczony jest obraz Matki Bożej Królowej, który od 1845 r. zastępował oryginał w głównym ołtarzu aż do roku 1956.
Od siedmiu wieków w świątyni Gajowskiej słynie łaskami najcenniejszy klejnot kościoła: obraz Matki Bożej Gajowskiej umieszczony w wielkim ołtarzu. Niewiele cudownych obrazów Matki Bożej w polskich kościołach może poszczycić się tak wczesną datą. Na Jasną Górę sprowadzono cudowny obraz Najświętszej Panny w roku 1382. Do Kalwarii Zebrzydowskiej przyniesiono obraz w roku 1641. Tymczasem łaskami słynący obraz Matki Bożej został do kościoła w Gaju sprowadzony w 1277 roku. Tradycja odnosi powstanie wizerunku do wieku XIII, jednakże cechy stylistyczne i inne okoliczności wskazują, że obecny obraz pochodzi z XV wieku. A więc pierwotny wizerunek zaginął, jak wyglądał - nie wiemy. Obecny bowiem, mimo przemalowań i odnowienia wykazuje niewątpliwie cechy stylu gotyckiego. Malowidło obrazu w ramach prostokąta o wymiarach 88x124 cm, na lipowej desce o podkładzie kredowym, przedstawia Bogarodzicę piastującą Małego Chrystusa na lewej ręce, a w prawej z polną różyczką symbolizującą Mękę Pańską. Głowy obu postaci są otoczone złotymi nimbami. Z czasów ks. Wincentego Florczyka możemy znaleźć też wzmiankę o koronach podtrzymywanych przez aniołów. Postać Maryi przedstawiona jest w czerwonej sukni i granatowym płaszczu z motywem złotych róż, na tle złotego ornamentu. Postać Chrystusa również pokazana jest w czerwonej sukience ze złotym wzorem róż. Lewa rączka Dzieciątka trzyma złotą kulę świata, a prawa wzniesiona jest do błogosławieństwa. Ręce Madonny o wydłużonych palcach wskazują na dawne pochodzenie i ustalony typ wizerunku. Można go zaliczyć do obrazów najstarszych, wywodzących się z obrazu Matki Boskiej Doublewskiej, w których przedstawiona jest Najświętsza Panna jako Matka trzymająca na lewej ręce Dzieciątko Jezus, czyli tzw. Hodegetria (Wskazująca Drogę).
W 1845 r. obraz uległ częściowemu zniszczeniu i zastąpiono go kopią na płótnie z wizerunkiem Matki Bożej Królowej, a stary zostawiono pod spodem jako relikwię. W 1954 r. pierwotny obraz odsłonięto i poddano odrestaurowaniu oraz umieszczono w głównym ołtarzu. W 1999 r. ponownie poddano go konserwacji i w tej postaci widnieje do dziś w głównym ołtarzu. W drugiej połowie XVIII w. namalowano jeszcze kopię na desce: jak można przypuszczać, mógł to być obraz feretronu noszony na procesjach, który w roku 2017 został poddany konserwacji i znajduje się na plebanii.
